Σας εύχομαι ολόψυχα Χαρούμενες γιορτές, αίσιον και ευτυχές το 2013

Ήθη και έθιμα στο Βαμβακόφυτο

     Ο Χριστός μας αξιώνει και πάλι να γιορτάσουμε τη γέννησή του με βαθιά θρησκευτική πίστη και ευλάβεια και με τα χρηστά ήθη και έθιμα, που απεικονίζουν αντιλήψεις και νοοτροπίες, αισθήματα και χαρακτήρα ελληνικό. Τα Έθιμα διαμορφώθηκαν με τη μακρόχρονη εφαρμογή τους, κληρονομήθηκαν από τη Παράδοση και διατηρούνται από γενεά σε γενεά. Εν συντομία θα αναφερθώ σε τοπικά, του χωριού μου Έθιμα και στις ιδιαιτερότητες που παρουσιάζουν, αλλά χωρίς τελικά να διαφέρουν και να αποκλίνουν από τα πατροπαράδοτα έθιμα των ημερών. Εκείνο όμως που πρέπει να μας προβληματίσει είναι η τάση της εγκατάλειψης των εθίμων που παρατηρείται στις νεώτερες γενεές, επίσης οι αλλαγές και αλλοιώσεις που επιφέρουν σ’ αυτά ο σύγχρονος τρόπος ζωής, που χαρακτηρίζεται κυρίως από την εύκολή και γρήγορη απόκτηση και απόλαυση υλικών αγαθών και κοιλιόδουλης ευδαιμονίας.

Κάλαντα

     Το όνομά τους το παίρνουν από τις καλένδες. Ήταν πενθήμερη γιορτή των Ρωμαίων που συνέπιπτε με την είσοδο του νέου έτους. Στο χωριό μας, στα παιδιά που έψαλλαν τα κάλαντα παλιότερα πρόσφεραν ξυλοκέρατα(= χαρούπια:καρποί επιμήκεις, σκληροί και στιλπνοί με σκούρο καφέ χρώμα και γλυκιά γεύση). Σπανίως πρόσφεραν πορτοκάλι ή μανταρίνι και στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς ένα κομμάτι λουκάνικο που το αρμαθιάζανε τα παιδιά σε ένα γαλβανισμένο σύρμα που κρατούσανε και το ετοιμάζανε περίτεχνα από μέρες πριν.

Χοιροσφάγια

     Έθιμο με βαθιές τις ρίζες του που τείνει όμως να εξαλειφθεί. Από τα Σατουρνάλια(ρωμαϊκή γιορτή) προς τιμήν του Θεού Σατούρνου(Κρόνος), επιβίωσε το έθιμο της σφαγής του χοίρου, τα λεγόμενα χοιροσφάγια . Είναι η σφαγή των χοίρων με τελετουργικό τρόπο τις παραμονές των Χριστουγέννων. Τα τσιρίγματα που ακούγονταν από τα χαράματα, μαρτυρούσαν την πάλη ανθρώπων και χοίρου, ώσπου να υποκύψει το ζώο στη μοίρα του. Στο καζάνι έβραζε το νερό για το καθάρισμα του σκληρού τριχώματος και το παιδί (αγόρι συνήθως) περίμενε καρτερικά να φιλήσει τον πισινό(πρωκτός) του γουρουνιού για να πάρει τη φούσκα(ουροδόχος κύστη), να την κάνει μπάλα για ποδόσφαιρο. Σήμερα το παιδί έχει όσες μπάλες θέλει, χωρίς να υφίσταται τέτοιου είδους δυσάρεστες δοκιμασίες. Αλλά και ελάχιστοι πλέον σφάζουν γουρούνι, γιατί η εκτροφή του θέλει την καθημερινή φροντίδα του και έναν ειδικό χώρο.

     Ολόκληρη χρονιά τάιζαν το γουρούνι και όταν το ζύγιζαν μετά τη σφαγή συνήθως περνούσε τις 100 οκάδες(128 κιλά). Αγόραζαν αμέσως ένα μικρό γουρουνάκι για την επόμενη χρονιά. Το πολύ βάρος σήμαινε πολύ λίπος. Παρασκεύαζαν λουκάνικα και πιο χοντρά τα λεγόμενα "καρβίτσες" και το "Μπομπόκ". Γέμιζαν δυο και τρεις τενεκέδες (δοχεία λευκοσιδηρά) με λίπος για μαγείρεμα και τηγάνισμα όλο το χρόνο. Το παχύ κρέας το πάστωναν, δηλαδή το συντηρούσαν σε πολύ και χοντρό  αλάτι.  Το έτρωγαν ωμό ή τηγανητό ή βραστό μέσα κυρίως στη φασολάδα. Ένα κομμάτι ωμό παστωμένο χοιρινό με ένα κεφάλι ξερό κρεμμύδι ήταν νοστιμότατη τροφή.

Χριστουγεννιάτικο Δένδρο

 

     Το πρώτο Χριστουγεννιάτικο δέντρο που ήταν έλατο, έφεραν στην Ελλάδα το 1833 οι Βαυαροί της Γερμανίας και στολίστηκε στα ανάκτορα του Βασιλιά  Όθωνα  στο Ναύπλιο. Πρέπει να σημειώσουμε ότι το Χριστουγεννιάτικο δέντρο εκτόπισε το παραδοσιακό καραβάκι που στόλιζαν οι Έλληνες τις ημέρες των Χριστουγέννων. Σε ορισμένες περιοχές (κυρίως στα νησιά) εξακολουθούν ακόμα να στολίζουν καραβάκια.

     Από το 18^ο αιώνα χρησιμοποιούσαν κισσό ή πρίνο (πουρνάρι) και αργότερα μέχρι σήμερα έλατο. Στο Βαμβακόφυτο παλιά χρησιμοποιούσαμε κέδρο σε θαμνώδη μορφή με φύλλα βελονοειδή και αγκαθωτά. Στολίζαμε το δένδρο με βαμβάκι για χιόνι και χάρτινα αυτοσχέδια αστεράκια,φάτνες και αγγελουδάκια αγοραστά

Τώρα το δένδρο πλαστικό ή έλατο κοστίζει με το στόλισμα αρκετά Ευρώ και αν έχει φωτεινά λαμπιόνια που βγάζουν και χριστουγεννιάτικες μελωδίες, τότε…..ποιος τη χάρη μας!

     Όμως και το στόλισμα του κεντρικού δρόμου του χωριού με λάμπες σε σχήματα ελατοδένδρων ή αστερίσκων και στο επίκεντρο το αστέρι της φάτνης που μένουν έτσι για όλο το χρόνο ή και χρόνια εκτεθειμένα στις καιρικές συνθήκες και τις ανθρώπινες επεμβάσεις, λόγου χάριν τις κλοπές, δε βοηθάνε καθόλου σε μείωση οικονομικού κόστους λόγω της μόνιμης τοποθέτησής τους, αντίθετα εξευτελίζουν το έθιμο, τη γιορτινή όψη και λαμπρότητα των Χριστουγεννιάτικων ημερών.

Φωτιές στις γειτονιές

     Μέρες μάζευαν τα παιδιά κληματσίδες και πουρνάρια, τα έκρυβαν έξω από το χωριό και τα φύλαγαν μην τα κλέψουν παιδιά από άλλες γειτονιές. Όταν οι κλέφτες γίνονταν αντιληπτοί, άρχιζε πετροπόλεμος με τραυματισμούς και αίματα πολλές φορές.

     Βαθιά χαράματα της παραμονής των Χριστουγέννων άναβαν φωτιές στις γειτονιές και τραγουδούσαν όλοι γύρω-γύρω από τη φωτιά: Σηκωθείτε βρε παιδιά για ν’ ανάψουμε φωτιά, για να ζεσταθεί ο Χριστός και να περπατάει στη γη. Γύρω από μια τέτοια φωτιά στη γειτονιά του, ο αείμνηστος Σταμούλης είχε μετρήσει 25 παιδιά (παλικαράκια, όπως ο ίδιος τα ονόμαζε), εξ ου και το όνομα 25 μαχαλάς στο δρόμο που οδηγούσε στο σπίτι του. Δυστυχώς σήμερα δεν έχει παιδιά η γειτονιά.

     Σήμερα σχεδόν μόνο ο Σύλλογος Γονέων και κηδεμόνων ανάβει φωτιά στην κεντρική πλατεία του χωριού. Μια προσπάθεια που έγινε από τον Μορφωτικό Λαογραφικό Όμιλο του χωριού κράτησε μερικά χρόνια και μετά σταμάτησε.

Λαχανοντολμάδες και λιβάνισμα

     Παραμονή Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς το δείπνο λιτό και νηστίσιμο, έχει κύριο και αποκλειστικό πιάτο τους λαχανοντολμάδες. Είναι ρύζι τυλιγμένο σε λαχανόφυλλα τουρσί με υπόξινη γεύση. Ο νοικοκύρης του σπιτιού λιβανίζει με θυμιατήρι τα μέλη της οικογενείας και τους χώρους του σπιτιού. Να φύγουν τα κακά πνεύματα, τα πονηρά και ενοχλητικά δαιμόνια.

Γλυκά

Η νοικοκυρά από μέρες ετοιμάζει μπακλαβά και κανταίφι, δίπλες και κουλουράκια Μοσχοβολάει το σπίτι, γεμίζει γλυκές και ευχάριστες μυρουδιές. Αλλά τελευταία ανακαλύψαμε χάριν ευκολίας τα ζαχαροπλαστεία. Όμως τα σπιτικά γλυκά ‘έχουν άλλη χάρη.

Γαλοπούλα

     Είναι έθιμο των τελευταίων χρόνων για το χωριό μας. Σιγά–σιγά η γαλοπούλα αντικαθιστά το χοιρινό στο γεύμα των Χριστουγέννων.

Ευχές και Δώρα
 

Ανταλλάσσονται από ελάχιστους, με επισκέψεις στα σπίτια συγγενών και φίλων. Παλιότερα οι ευχές συνοδεύονταν από ένα λεμόνι στους πιο ηλικιωμένους ή ένα πορτοκάλι στους νεώτερους. Τείνει και τούτο το έθιμο να εκλείψει.

Χαρτοπαιξία με λεφτά

     Από έθιμο μιας βραδιάς, της παραμονής της Πρωτοχρονιάς για το καλό του χρόνου, η χαρτοπαιξία με δεκάρες ή μουντζούρα στο χαμένο, έγινε βραχνάς και κακή συνήθεια όλο το χρόνο με συνηθισμένα παιχνίδια το κουμ-κάν και  την μπιρίμπα, ευτυχώς-τελευταία- με λίγα λεφτά.

Αγιοβασίλης και Βασιλόπιτα

     Ο ίδιος πάντα κάθε χρόνο για τα παιδιά, που μοιράζει δώρα. Παραμονή της Πρωτοχρονιάς έκοβαν παλιά τη Βασιλόπιτα. Το φλουρί της Βασιλόπιτας που κέρδιζε ο τυχερός το τοποθετούσε στο εικονοστάσι για την καλή του τύχη όλη τη χρονιά. Σήμερα κόβουν Βασιλόπιτα(σε Σωματεία κυρίως) μέχρι το Μάρτη ! Πολύ κακώς.

Φύλλα ελιάς

     Κατά την παραμονή της Πρωτοχρονιάς ρίχνονται στη φωτιά του τζακιού ή της θερμάστρας χλωρά φύλλα ελιάς και λέγεται ταυτόχρονα σχετική ευχή.

Τα φύλλα πηδούν ή καίγονται, σκορπίζοντας τη μυρωδιά και τον καπνό τους στην ατμόσφαιρα του χωριάτικου σπιτιού.

Ένα κλωνάρι ελιά χλωρό, δίνει ένα τόνο ευθυμίας και περιέργειας στο σπίτι, με τα προγνωστικά του φύλλα.

Η κοπέλα, ρίχνει ένα φύλλο στη θρακιά και λέει:«Αϊ Βασίλη, Βασιλιά,δείξε και φανέρωσε , αν μ' αγαπά ο.....».Και το όνομα πνίγεται σ' ένα βαθύ αναστεναγμό. Τι θα γίνει; Θα χοροπηδήσει και θα γυρίσει απ' την ανάποδη το φύλλο, που κλείνει τους πόθους, τις ελπίδες, τη λαχτάρα, τη χαρά, της κοπέλας; Α! τι καλά να μην καεί ! Αν το κάψει η φωτιά και δεν το γυρίσει, η απάντηση τ'Αϊ Βασίλη στο αισθηματικό ερώτημα, θα ήταν ένα μεγάλο «Όχι»

Ρίψη Σταυρού Θεοφανείων

     Τα Θεοφάνεια με τον αγιασμό των υδάτων και η γιορτή του Ιωάννου Προδρόμου Βαπτιστού και προφήτου κλείνουν το  δεκαπενθήμερο των εορτών Χριστουγέννων και πρωτοχρονιάς.

     Παλιά έριχναν το Σταυρό στις γούρνες του Αγίου Νικολάου. Αργότερα στις δεξαμενές στις εισόδους βόρεια και νότια του χωριού και τα τελευταία χρόνια και πάλι στη περιοχή του Αγίου Νικολάου. Μόνο τα αγόρια πέφτουν στα κρύα νερά, για να πιάσουν το Σταυρό. Ο τυχερός γυρίζει σε όλα τα σπίτια και καταστήματα του χωριού, για να προσκυνήσουν και να προσευχηθούν. Και πρόσφεραν παλιά σαν δώρα, σιτηρά, αβγά, χοιρινά και άλλα τρόφιμα. Πρόσφεραν επίσης-σπάνια- νήματα και μικρά υφαντά κομμάτια. Σήμερα προσφέρουν μόνο χρήματα.

Έγραψε ο Γιώργος Ηλ. Κέππας